Akademik Veri Yönetim Sistemi
5. Uluslararası Afet ve Dirençlilik Kongresi /AFAD 10 yılın ardından Ulusal Deprem Araştırma Programı UDAP Çalıştayı -Genişletilmiş Özetler, Kocaeli, Türkiye, 11 - 13 Ekim 2023, cilt.1, sa.1, ss.280-283
AFET VE ACİL DURUMLARDA KAPALIÇARŞI İÇİN ZARAR AZALTMA VE
GÜVENLİ TAHLİYE MODELİ VE
EĞİTİM MODÜLÜ OLUŞTURULMASI
Berna TUNÇ 1, Şerif
BARIŞ 1, Gül YÜCEL2, İlkay SARAÇOĞLU3,
Ali ETEMADİ4, İlke CİRİTÇİ5, Süleyman TUNÇ6,
Nilay ERGENÇ7, Deniz ÇAKA1, Solmaz ARZHANGİ8,
Duygu YILMAZ9
1
Kocaeli Üniversitesi
2
İstanbul Rumeli Üniversitesi
3
Haliç Üniversitesi
4
İstanbul Esenyurt Üniversitesi
5
İstanbul Gelişim Üniversitesi
6
SENTEZ Yer ve Yapı Mühendisliği
7
MERG Mühendislik
8
Shaid Beheshti Üniversitesi
9
Afet Acil Durum Yönetimi Müdürlüğü
E-mail: berna@kocaeli.edu.tr
GENİŞLETİLMİŞ ÖZET
İstanbul
Kapalıçarşı, tarihi yarımada içinde Beyazıt Meydanı kuzeyinde konumlanmıştır. Büyük Çarşı, Çarşü-yı Kebir veya
Kapalıçarşı olarak adlandırılan çarşı, tek kitle ve aynı zamanda kurulmuş
olmayıp, iki bedestenin (İç Bedesten veya Cevahir Bedesteni (yapım tarihi 1455-1460) ve Sandal
Bedesteni (yapım tarihi 1545-1550))
etrafında hanların yoğunlaşması ve bunların arasındaki sokakların üstlerinin
zaman içerisinde tonozlarla örtülerek dükkanların kagire dönüştürülmesi sonucu
oluşmuştur. Hanlar dışında tek katlı bir yapıdır, bazı dükkanlarda asma kat ve
bodrum katları bulunmaktadır (İslam Ansiklopedisi). Kapalıçarşı şu an
itibariyle iki bedesten ve çarşıya
açılan 14 Han yapısı ile tarihi kent dokusu içinde çevresindeki sokaklarla
eklemlenmiş olarak işlevini sürdürmekte olan, 45000 m2 kapalı
alana sahip, yaklaşık 3.600 dükkandan oluşan, İstanbul’a gelen yerli ve yabancı
turistlerin büyük çoğunluğunun mutlaka uğradığı önemli bir tarihi ticaret merkezidir. Kapalıçarşı’nın tarihsel
süreç içerisinde geçirdiği değişim ve büyüme ile sokak sayısı artmış ve 97
farklı türde ürünün satıldığı yoğun dönemlerde günde yaklaşık 150.000 kişinin giriş
yaptığı bir alışveriş merkezi olarak kapalı bir çarşı işlevini sürdürmektedir.
Kapalıçarşı,
tarihi boyunca çok sayıda deprem, yangın ve sellere maruz kalmıştır. Başlangıçta iki bedesten etrafında ahşap küçük dükkânlardan oluşan
çarşının kapalı ve kâgir duvarlarla çevrili olarak düzenlenmesi 1701
tarihindeki yangın afeti nedeniyledir (Cezar, 1985). Aynı şekilde tarihi
kayıtlar çok sık bir şekilde deprem ve yangınlardan çarşının etkilendiğini
göstermektedir (1766 ve 1894 tarihli depremler, 1515, 1588, 1618, 1645, 1652,
1658, 1660, 1687, 1695, 1701, 1730-31, 1750, 1791, 1943, 1954 tarihlerindeki
Kapalıçarşı yangınları) (Cezar, 1985; Müller-Wiener, 2001). Yangınlar ve depremler
nedeniyle oluşan hasarın giderilmesine yönelik çok sayıda onarım sözkonusu
olmuştur (1696, 1730, 1767, 1898, 1943 ve 1954 tarihli restorasyonlar) (Cezar,
1985; Müller-Wiener, 2001; Gülersoy, 1979). 1766 ve 1894 depremleri nedeniyle
önemli derecede can ve mal kaybı yaşanmış, 1894 deprem hasarının giderilmesi
dört yılı aşmış ve bu süreçte geçici bir bölgede faaliyet yürütülmüştür (Batur
ve Tanyeli, 1993). Kapalıçarşının maruz kaldığı
dikkat çekici afetler ve onarım kromolojisi Şekil 1’de verilmiştir.
|
|
|
Şekil 1. İstanbul Kapalıçarşı’yı Etkileyen Afetler
ve Onarım Kronolojisi (Yücel, G., 2015). |
Bu proje, İstanbul’un
kültürel mirası ve dünyaca bilinen Kapalıçarşı’da olası bir afet veya acil
durumunda oluşabilecek can ve mal kayıplarını azaltacak çalışmaları
kapsamaktadır. Projenin genel aşamalarını “eğitim modülü”, “tahliye planı” ve
“uyarı sistemi” olmak üzere 3 ana başlık altında özetleyebiliriz.
Eğitim Modülü
Olası büyük bir deprem sırasında oluşacak kaos,
hasar ve yol kapanmaları nedeniyle çarşıda bulunan emtia güvenliği, ilkyardım,
yangın ve güvenli tahliye gibi hizmetlerin dışardan erişimi gecikecektir.
İlkyardım görevlileri, güvenlik güçleri ve itfaiye ekipleri gelinceye kadar
afetlere müdahale mutlaka Kapalıçarşı Yönetimi, güvenlik personeli ile eğitim
almış çarşı esnafı veya çalışanları tarafından oluşturulacak ekiplerle mümkün
olacaktır. Bu amaçla çarşıda bulunan tüm çalışanların temel afet bilinci
eğitimleri almaları, ayrıca alış-veriş ve başka amaçlarla gelen yerli ve yabancı
turistlere basit ve hızlı doğru davranış bilgileri verilmesi planlanmıştır. Bu
eğitimlerin de hızlı, etkili ve kolay öğrenilebilir olması için proje
kapsamında geliştirilen eğitim modülü ile her türlü afet ve acil durum için
gereken tüm bilgiler mobil uygulamaya aktarılarak, personelin eğitiminde ve
sonrasında kullanımlarına sunulacak ve çarşıyı ziyaret eden herkesin bu uygulamaya
erişimi sağlanacaktır. Bunun yanında çarşıda meydana gelebilecek bir acil durum
sonrasında ilk müdahaleyi yapması olası olan güvenlik görevlilerine yönelik
yüzyüze eğitimler gerçekleştirilmiştir. Bu eğitimlerin öncesinde ve sonrasında
kazanımları değerlendirmek için “ön test” ve “son test” uygulamaları
yapılmıştır.
Tahliye Planı
Özelikle
yaz aylarında ziyaretçilerinin yoğun ve turist ağırlıklı olması, sokak
düzeninin ana akslar dışında değişken olması, acil durumda kaçışı güçleştirecek
faktörler olarak sayılabilir. Olası büyük bir deprem veya büyük bir yangın
sırası ve sonrasında oluşabilecek kaos ve panik durumunda insanların çok dar
çıkışlara yönelmesi büyük bir izdiham yaratacaktır. Ayrıca, dükkanların önünde
bulunan tezgah ve malzemelerin devrilip savrulması ise acil durumlarda
tahliyeyi oldukça zorlaştıracak unsurlardır. Bu kapsamda öncelikle kullanılan mevcut güzergâhların ve çıkış
kapılarının fiziksel yapısı ve çarşı içi kullanım yoğunluklarının belirlenmesi
gereklidir. Tahliye süreci, çeşitli acil durumları veya felaketleri yönetmek ve
kontrol etmek için acil durum müdahale stratejisinin önemli bir parçasıdır.
Çarşı içindeki sektörel dağılım, kullanım yoğunlukları, kaçış yolları,
kapıların genişlikleri ve kullanım kapasiteleri ile birlikte bütünleşik analiz
yapılarak güvenli rotalar belirlenecek ve tahliye süreci tahmin edilecektir. Bu
projede öncelikle dinamik ağ akış modeli ile acil tahliye yollarına karar
verilecektir. Tahliye süresini etkileyen insan davranışları, kaçış yol seçimi,
aşırı kalabalığa bağlı hız ve kuyruk süreleri göz önüne alınarak senaryolar
oluşturulacaktır. Simülasyon programı ile çeşitli senaryolar analiz edilerek,
incelenen modelin güvenirliliği değerlendirilecek ve bunun sonucunda tahliye
yönetimi için gerçeğe yakın veriler önerilebilecektir. Tahliye planlarının
oluşturulabilmesi sokaklar, kapılar, dükkanlar, ziyaretçi sayıları, çarşının
mevsimsel ve günlük insan yoğunlukları gibi çarşı dinamiklerine bağlı birçok
parametre değerlendirilmeye alınmıştır. Yapılan modelleme ve senaryo
çalışmalarının sonucunda elde edilen bilgiler kullanılarak uyarı sistemleri ve akıllı
yönlendirmeler planlanacaktır.
Uyarı Sistemi
Akıllı yönlendirme
çalışmasının tasarımı ile ilgili olarak LoRaWAN teknolojisi ile çalışılmaya
karar verilmiştir. Çok düşük güç tüketimi ile geniş alanda çift yönlü iletişim
sunan bir ağ protokolüdür. İletişim menzilleri, kullanılan LoRa modüllerine
göre, alandaki engellere ve çevresel koşullara göre değişiklik göstermektedir.
Şehir içinde 2-4 km şehir dışında ise 15 km ye kadar veri akışı
sağlanabilmektedir. Uygun maliyetli olarak anılmasının sebebi lisanssız ISM
radyo bantlarını kullanması ve veri gönderirken de alırken de düşük akım (50mA)
çekmesidir.
Tahliye model ve senaryo
çalışmaları sonucunda elde edilen sonuçlar kullanılarak uyarı ve tahliye
sistemleri tamamlanacaktır.
SONUÇLAR
Projenin başladığı tarihin
öncesinde başlayan ve 2023 yılı yaz aylarında tamamlanan restorasyon
çalışmaları ve pandemi süreci nedeniyle proje planlanan zaman aralığında
tamamlanamamıştır. Özellikle tahliye planlarının modellenmesi için ihtiyaç
duyulan, çarşıya ait bazı bilgilerin temini de bu gerekçelerle elde edilememiş,
koşullara uygun çeşitli yöntemler ile teminine gidilmiştir. Pandemi sürecinin
ve restorasyon çalışmalarının tamamlanması neticesinde çalışmalar hız
kazanmıştır. Yürütülen bu çalışmanın
sonucunda elde edilen sonuçlar, diğer tarihi kapalı çarşılar için de
kullanılabilir model oluşturabilecektir. Ayrıca acil tahliye yönetimi sürecine
dahil olacak diğer kurumlar (sağlık, itfaiye, emniyet gibi) için de faydalı
veriler sağlayacaktır. Afetlerin etkilerini azaltmanın yegane yolu mecut alarm
sistemlerini kurmanın yanı sıra afeti yaşayacak kişilerde toplumsal kapasiteyi
artırmak şarttır. Verilen temel afet ve farkındalık eğitimleri ile deprem,
yangın veya sel gibi afetler ile terörüst saldırılarda önemli olan doğru
davranış şekillerinin bilinmesi ve yerel kişilerin olaylara müdahale etmesi can
ve mal kayıplarını azaltacaktır. Tahliye planlarının oluşturulabilmesi için
ihtiyaç duyulan veriler için çarşı içinde ve çevresinde çok sayıda gözlem,
ölçüm ve değerlendirme yapılmıştır. Kapılar, sokaklar, dükkanlar, satışı
yapılan ürünler ve bunların çarşı içindeki dağılımı, ziyaretçilere yönelik
gerek sayısal, gerek gözlemsel çalışmalar yanında bazı parametreler için zamana
bağlı değişimler olmak üzere geniş bir veri seti bu sayede elde edilmiştir. Bu
veri seti, ilerleyen dönemlerde yapılacak çalışmalara da altlık oluşturacak
kalite ve hassasiyete sahiptir.
KAYNAKÇA
Batur, A. veTanyeli, G. (1993). 1894
Depremi ve İstanbul’un Tarihi Yapılarındaki Hasar Üzerine Bir Örnekleme
Çalışması: Kapalıçarşı. 2.Ulusal Deprem Mühendisliği Konferansı Bildiri Kitabı.
244-252.
Cezar, M. (1985). Tipik Yapılariyla Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve
Klasik Dönem İmar Sistemi, Mimar Sinan Üniversitesi Yayını, Milli Eğitim
Basımevi, İstanbul
Yücel G. (2015). Deprem Tehlikesi ve Tarihi
Çarşılar: İstanbul Kapalıçarşı, 3.Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı,
14-16 Ekim, İzmir, 2015.
Gülersoy, Ç. (1979) “Kapalı Çarşının Romanı”, İstanbul Kitaplığı Ltd.
Yayını, İstanbul ICOMOS (Uluslar arası Anıtlar ve Sitler Konseyi) 1987. Tarihi
Kentlerin ve Kentsel Alanların Korunması Tüzüğü, Washington Tüzüğü 1987, ICOMOS
[internet: www.icomos.org.tr, erişim: Ocak 2015]
İstanbul Üniversitesi, 2023. Erişim Adresi: http://katalog.istanbul.edu.tr/client/tr_TR/default_tr/search/results?qu=kapal%C4%B1%C3%A7ar%C5%9F%C4%B1&te=&lm=IUNEKABDUL
Müller-Wiener, W. (2001). İstanbul’un Tarihsel Topografyası, Yapı Kredi
Yayınları, İstanbul