İklim Değişikliği Kaynaklı Afetlere Hazırlıkta Afet Eğitiminin İçeriğinin İncelenmesi: AFAD Gönüllülük Sistemi Eğitimlerinin Kapsamlı Bir Analizi

AFET YÖNETİMİ VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ SEMPOZYUMU, Eskişehir, Turkey, 16 - 17 June 2025, (Unpublished)

Publication Type: Conference Paper / Unpublished
City: Eskişehir
Country: Turkey
Istanbul Gelisim University Affiliated: Yes

Abstract

İklim Değişikliği Kaynaklı Afetlere Hazırlıkta Afet Eğitiminin İçeriğinin İncelenmesi: AFAD Gönüllülük Sistemi Eğitimlerinin Kapsamlı Bir Analizi

Sevda AYDIN^1, İbrahim Güray YONTAR²

¹ Gelişim Üniversitesi, Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu, İlk ve Acil Yardım Bölümü, İstanbul, Türkiye

²Dokuz Eylül Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Yerel Yönetimler, Kent ve Çevre Politikaları Anabilim Dalı, İzmir, Türkiye

ÖZ

İklim değişikliği, gezegenimizin karşı karşıya olduğu en derin ve karmaşık küresel sorunlardan biri olarak varlığını sürdürmekte ve yıkıcı etkileri her geçen gün daha çarpıcı bir biçimde hissedilmektedir. Küresel ortalama sıcaklıklardaki sürekli ve endişe verici artış, tahmin edilemez ve aşırı uçlara varan değişken yağış rejimleri, kutuplardaki ve dağlardaki buzullarda geri dönüşü olmayan erime ve deniz seviyesindeki yükselme gibi belirgin ve geri döndürülemez fiziksel değişimler, ekstrem hava olaylarının hem görülme sıklığını hem de yıkıcı gücünü önemli ölçüde artırmaktadır. Bu tablo, geleneksel afet algısının sınırlarını zorlayarak kuraklık, şiddetli fırtınalar ve kontrolden çıkan orman yangınlarındaki ve sıcak hava dalgaları gibi iklim kaynaklı endişe verici afetlerin ortaya çıkmasına ve mevcut afetlerin yol açtığı tahribatın derinleşmesine neden olmaktadır. Üstelik, artan sıcak hava dalgaları, başta savunmasız gruplar olmak üzere doğrudan tüm insanların sağlığını tehdit eden ciddi ve küresel bir risk faktörü olarak karşımıza çıkmaktadır. Hızla değişen ve öngörülmesi giderek zorlaşan karmaşık riskler karşısında toplumların proaktif, bütüncül ve bilimsel temellere dayanan bir yaklaşımla hazırlıklı olunması gerekmektedir. Hazırlıklı olmak öncelikle can kayıplarını, yaralanmaları ve kalıcı/geçici sakatlıkları en aza indirmek, ekonomik kayıpları azaltmak ve nihayetinde sosyal yapıyı ve toplumsal huzuru korumak adına hayati bir zorunluluktur. Afet eğitiminin ise, bu kapsamlı hazırlık sürecinin temelini oluşturan, bireysel ve toplumsal farkındalığı artıran ve vazgeçilemez bir unsur olduğu söylenebilir. Günümüzde, söz konusu afet eğitimleri, toplumun tüm katmanlarına ulaşabilmek amacıyla yenilikçi ve çeşitli kanallar aracılığıyla sunulmaktadır. Gerek gönüllülük esasına dayalı olarak faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının çabalarıyla gerekse örgün eğitim sistemi içerisinde okullarda verilen derslerle bireylerin afet bilinci kazanması ve temel hazırlık becerilerini etkin bir şekilde edinmesi hedeflenmektedir. Türkiye'de afet yönetimi alanındaki birincil yetkili kurum olan Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD), 2019 yılı temmuz ayında hayata geçirdiği AFAD Gönüllülük Sistemi Projesi ile topluma afet eğitimleri verilmesi ve bu hayati bilgilerin daha geniş kitlelere ulaştırılması konusunda önemli bir adım atmıştır. 2025 yılı resmi verilerine göre, Afet Gönüllülük Projesi kapsamında kayıtlı gönüllü sayısı toplamda 1.5 milyonun üzerine çıkarak dikkat çekici bir boyuta ulaşmıştır. Tam da bu noktada, sunulan bu eğitimlerin içeriğinin bilimsel niteliği, kapsamı ve güncelliği kritik bir önem kazanmaktadır. İklim değişikliğinin tetiklediği ve etkileri giderek daha yoğun hissedilen afetlerin artan sıklığı, geniş coğrafyalara yayılımı ve yüksek yıkıcı potansiyeli göz önüne alındığında, mevcut afet eğitimlerinin bu yeni ve karmaşık riskleri ne ölçüde kapsadığı ve dolayısıyla toplumsal direncin artırılmasına ne kadar somut bir katkı sunduğu önemli bir sorgulama alanı oluşturmaktadır. Mevcut literatür incelendiğinde, Türkiye'nin afet yönetimi alanındaki önemli aktörlerinden biri olan AFAD'ın gönüllülük sistemini ve bu sistemin sunduğu eğitimleri doğrudan ve derinlemesine ele alan bilimsel çalışmaların oldukça sınırlı olduğu dikkat çekmektedir. Bu ciddi eksiklik, hem mevcut afet eğitimlerinin gerçek etkinliğinin bilimsel yöntemlerle değerlendirilmesi hem de gelecekteki eğitim programlarının bilimsel temellere dayalı olarak geliştirilmesi açısından önemli bir boşluk yaratmaktadır. Bu bağlamda, 2019 yılından itibaren aktif olarak afet faaliyetlerini sahada yürüten AFAD’ın gönüllülük sistemi bünyesinde verilen eğitimlerin detaylı ve eleştirel bir şekilde irdelenmesi gerekmektedir. Bu eğitimlerin, iklim değişikliğinin neden olduğu yeni ve öngörülemez afet türlerinin getirdiği özgün zorluklara karşı gönüllülere yeterli bilgi, beceri ve farkındalığı sağlayıp sağlamadığının değerlendirilmesinin, afetlere hazırlık çalışmaları kapsamında önem taşımaktadır. Bu güncel çalışma ile, afet eğitimlerinin mevcut içeriğinin önemli ve ivedi ihtiyaca bilimsel bir cevap vermek amacıyla AFAD tarafından AFAD gönüllülerine yönelik olarak sunulan temel afet eğitimlerinin mevcut içeriğinin derinlemesine ve eleştirel bir bakış açısıyla analiz edilmesi amaçlanmıştır. Bu temel amacı gerçekleştirmek için Temel AFAD Gönüllüğü kapsamında çevrimiçi (online) olarak sunulan afet eğitimi modülleri, nitel araştırma yöntemlerinden olan içerik analizi yöntemiyle detaylı bir şekilde incelenmiştir. İncelenen çevrimiçi afet eğitimleri sırasıyla; Birey ve Aileler için Afet Bilinci Eğitimi, Afet Risklerini Azaltma Eğitimi, Afet Risklerini Anlama Eğitimi, Kişisel Stres Yönetimi Eğitimi, Arama Kurtarma Faaliyetlerinde Kullanılan Düğümler Eğitimi ve Liderlik Eğitimi Modülleri olmak üzere toplamda altı temel ve zorunlu modülden oluşmaktadır. Sistematik ve derinlemesine yapılan içerik analizi sonucunda, elde edilen bulgular, AFAD’ın mevcut afet eğitimlerinin ağırlıklı olarak deprem ve sel gibi Türkiye'de sıkça karşılaşılan geleneksel afet türlerine odaklandığını açıkça ortaya koymuştur. İklim değişikliğinin tetiklediği ve giderek daha sık, daha yaygın ve daha şiddetli bir şekilde karşılaşılan afetlerin (örneğin, uzun süreli ve etkili aşırı sıcak hava dalgaları, geniş tarım alanlarını ve su kaynaklarını etkileyen kuraklık, ani ve yıkıcı şiddetli fırtınalar, kontrolü zorlaşan ve uzun süren orman yangınlarındaki endişe verici artış) kendine özgü riskleri, bu risklerin olası çok boyutlu etkileri ve bu afetlerin karmaşık yönetim stratejileri mevcut eğitimlerde yeterli düzeyde ele alınmamaktadır. Bununla birlikte, 2030 yılına kadar geçerli olacağı ifade edilen çevrimiçi afet eğitimlerinin söz konusu eğitim modüllerinde yakın gelecekte kapsamlı bir güncelleme yapılıp yapılmayacağı belirsizliğini korumaktadır. Bu durum, eğitimlerin güncelliği ve etkinliği açısından önemli bir soru işareti yaratmaktadır. Bu önemli ve kritik tespitler ışığında, AFAD’ın afet eğitimi programlarının güncel bilimsel veriler ışığında ivedilikle güncellenmesi, geliştirilmesi ve iklim değişikliğinin neden olduğu ve gelecekte daha da artması beklenen değişen afet risklerini dikkate alan kapsamlı bir müfredat oluşturulması amacıyla, uygulanabilir bir dizi somut ve yol gösterici öneri sunulmuştur. Bu önerilerin hayata geçirilmesinin, afet eğitimlerinin etkinliğini önemli ölçüde artırarak toplumun iklim değişikliğinin neden olduğu afetlere karşı daha bilinçli, daha iyi hazırlanmış, daha dirençli ve dolayısıyla çok daha güvende olmasına önemli ve somut bir katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Özellikle, afet eğitimi içerik geliştirme çalışmalarının geç kalınmadan başlatılması ve bu kritik süreçte iklim değişikliği alanında uzman bilim insanları, deneyimli afet yönetimi profesyonelleri ve eğitim bilimleri alanında yetkin akademisyenlerin çok disiplinli ve işbirlikçi bir şekilde aktif olarak çalışması, sunulan temel önerilerden sadece birkaçını oluşturmaktadır. Gelecekteki afet eğitimlerinin, toplumun değişen ve karmaşık risklere karşı çok daha donanımlı hale gelmesine ve olası can kayıpları, yaralanmalar ve maddi hasarların en az seviyeye indirilmesine hizmet edeceği düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler: AFAD Gönüllülük Sistemi, Afet Eğitimi, İklim Değişikliği, Toplumsal Hazırlık ve Dirençlilik